V. Le Moment Décisif

Mikken & klikken: fotografie, een kinderspel?

In 1952 publiceert Henri Cartier-Bresson zijn eerste boek, Images à la Sauvette, dat hem door de jaren heen ook de meeste bekendheid zal opleveren. In dit werk — bestaande uit 125 zwart-witfoto's uit zijn volledige carrière en een cover ontworpen door zijn goeie vriend Henri Matisse — maakt Cartier-Bresson voor het eerst zelf gewag van de inmiddels bekende term die zijn karakteristieke stijl tracht te beschrijven: « le moment décisif ».

In een poging om een beknopte samenvatting te geven van het relatief grote aantal artikels over dit thema, belichten we misschien best de bijdrage van Jean Clair, voormalig directeur van het Musée Picasso in Parijs, aan de retrospectieve Henri Cartier-Bresson: de Qui s'Agit-Il? waarin de uiterst boeiende link gelegd wordt tussen le moment décisif en kairos, het Oudgriekse woord voor « het juiste ogenblik » of « het uitgelezen moment » dat in het Nieuwgrieks simpelweg « tijd » ging betekenen. Hoewel het werk bij velen hoogst waarschijnlijk beter bekend is onder de Engelse titel The Decisive Moment, dekt deze titel de lading dus niet helemaal.

Kairos wordt, onder meer in Homeros' Ilias, namelijk ook gebruikt voor « de kwetsbare plaats » of « het cruciale punt ». In die zin is kairos ook de kunst van het visueel discrimineren: quasi intuïtief ontdekt de kunstenaar — in een fractie van een seconde — het belangrijkste punt waarrond hij zijn beeld zal opbouwen. Dit evolueerde later onder meer tot het werken met perspectief.

Wanneer we de jager als voorbeeld nemen, is het slechts een kleine stap naar het tijdsaspect dat schuilt in kairos. De jager concentreert zich immers op de dodelijke plaats waar hij zijn prooi zal raken, maar lost zijn schot ook op het juiste ogenblik. Hij neemt met andere woorden vliegensvlug de correcte beslissing, net zoals de fotograaf in Henri Cartier-Bresson. In een verzadigd visueel landschap slaagt hij erin zowel het belang van een gebeurtenis te bepalen, als harmonie te brengen in zijn beelden. Keer op keer plaatst hij het juiste element centraal in zijn foto's.

Het is net die tweeledigheid — het ruimtelijke en het tijdelijke — die van kairos wellicht de term maakt die een groot deel van Cartier-Bressons werk het best samenvat. Het beschrijft een fotograaf die aanvoelt waar hij beklijvende beelden zal maken en wanneer hij moet afdrukken om het publiek een extra dimensie mee te geven.

Tot slot kunnen we Cartier-Bresson — de lichtvoetige fotograaf die zich voortdurend tussen de mensen begeeft en ons met één simpele druk op de ontspanknop een volledig verhaal vertelt — ook herkennen in een epigram van Poseidippos (ca. 310 v.Chr. – 240 v.Chr.), waarin een gesprek plaatsvindt tussen de god Kairos en een voorbijganger.

"Wie ben je? —Ik ben Kairos, de Heerser over de Wereld! Waarom loop je op de toppen van je tenen? —Ik ben altijd op weg. Waarom houd je een zwaard in je rechterhand? —Om de mensheid eraan te herinneren dat ik, Kairos, scherper en vlugger ben dan om het even wat." Onnodig om zeggen dat de Franse titel Images à la Sauvette — maar vooral het Engelse The Decisive Moment — die nuances amper weet over te brengen.

Hét voorbeeld bij uitstek omtrent le moment décisif is ongetwijfeld Derrière la gare Saint-Lazare (FIG.18), een foto uit 1932. De opname toont een man die over een plas tracht te springen, net voor zijn voet onvermijdelijk in contact komt met het water. Buiten het feit dat Cartier-Bresson, in tegenstelling tot zijn collega-fotografen, de man niet vereeuwigde toen het water reeds opspatte, gaf hij het beeld ook een extra dimensie mee. Het silhouet van de springende man wordt immers gereflecteerd in het water en zijn vorm wordt veelvuldig herhaald: in de waterrimpels rond de ladder, in het gekrulde werfmaterieel, op de circusaffiches in de achtergrond en — weliswaar moeilijk zichtbaar op bovenstaande afbeelding — in de wijzers van de stationsklok.

Hoewel de foto, daterend uit zijn beginperiode, niet dezelfde scherpte vertoont als zijn andere afdrukken, is ze uiterst typerend voor de zin voor detail en geometrie die Cartier-Bresson aan de dag legt. In die mate zelfs dat ze critici die zijn foto's aan « geluk » toeschreven van antwoord dient: het beeld is zodanig uitgebalanceerd dat louter toeval hier niet aan de orde kan zijn. Zijn foto's hebben dan ook iets weg van een goed georkestreerd schilderij, met dat verschil dat Cartier-Bresson de onderwerpen nooit zelf regisseerde, maar het goeie moment afwachtte. De kijker gaat zich nooit vervelen.

Merk op dat de foto hoogst uitzonderlijk bijgesneden is aan de linkerzijde, omdat de opname gemaakt werd door een gat in een omheining. In alle andere gevallen stond de fotograaf erop dat zijn foto's niet verknipt werden door de redacteurs van de bladen waar hij voor werkte. Voor Cartier-Bresson vormde het negatief een afgewerkt beeld waar niemand nog mocht in tussenkomen.

In de categorie « op heterdaad betrapt » mogen we in geen geval de ontmaskering van een Gestapo informante vergeten tijdens een ondervraging in het bevrijde transitkamp van Dessau (FIG.19). Hier zien we ook de kracht van het stilstaande beeld. Cartier-Bresson liet van deze scène immers ook beelden maken voor Le Retour maar enkel de foto, het « bevroren beeld », weet de verontwaardiging en het ongeloof van de vrouw die plots haar verraadster herkent, op zo'n beklemmende manier over te brengen.

Tijdens zijn verblijf in China maakt Cartier-Bresson de laatste zes maanden van de Kuomintang-dictatuur mee en de daaropvolgende overgang naar het maoïstische regime. Terwijl de waarde van de Chinese munteenheid in vrije val is, legt hij bovenstaande plaat vast, waarop een massa mensen — van alle rangen en standen — elkaar verdringen voor de uitgifte van goud (FIG.20). Hoofden en armen duiken op vanuit de vreemdste hoeken, het lijkt alsof de fotograaf — net buiten beeld — links staat te duwen om iedereen binnen het kader te krijgen. Door de subtiele leemte op de voorgrond lijkt Cartier-Bresson ons met de neus op de absurde tegenstellingen van de dictatuur te duwen.

Meer dan vijftig jaar na de publicatie van Cartier-Bressons Images à la Sauvette, leert de geschiedenis ons dat het vooral dit boek is dat bij het grote publiek is blijven hangen. Hoewel dat allesbehalve onterecht is, kunnen we ons afvragen of de populariteit van dit ene werk de genialiteit van zijn vele andere foto's niet overschaduwt. In zijn latere werk gaat Henri Cartier-Bresson zich immers — niet zonder succes — weer meer toeleggen op landschaps- en portretfotografie.